Philipp Abraham Kohnstamm (1875-1951) wordt gezien als een van de meest invloedrijke Nederlandse pedagogen van de twintigste eeuw. Het is Kohnstamm die de pedagogiek een sprong voorwaarts bracht. Een niet complete schets van deze grote persoonlijkheid.
Stel bij een historische pedagoog nooit de vraag wat je er morgen mee kunt. De pedagoog is zo verbonden aan z’n tijd en een simpele toepassing zal zijn/haar oorspronkelijke ideeën geweld aandoen. Maar waarom dan iemand bestuderen met een abstracte filosofie als het Bijbels personalisme? Een eerste antwoord: omdat die een spiegel is, en je aanzet tot pedagogisch redeneren. Een tweede reden is dat Kohnstamm diepe inzichten biedt, die je niet alleen als pedagoog, maar ook als gelovig persoon raken.
Bij Kohnstamm zie je hoe een onderliggende levensbeschouwing een bepalende invloed heeft op de uitwerking in het onderwijs en dat je daar diep over na moet denken. Dit is niet slechts toen, maar ook nu de essentie van pedagogische vorming. Een les is niet neutraal, maar gaat uit van opvattingen en leidt naar een doel.
Kohnstamms pedagogiek is samen te vatten als een pleidooi voor de ontwikkeling van elke individuele persoon tot het worden van een unieke persoonlijkheid. Dit is gegrond op zijn personalisme, dat draait om de persoon als uniek wezen dat in een persoonlijke relatie staat met God. Dit behelst een opvoeding die getypeerd wordt door differentiatie en door een streven om datgene te ontwikkelen wat een kind aan talenten in zich heeft. Maar nooit zonder dat individu afzonderlijk van de ander/Ander te bezien.
Hoe ziet dit er dan uit? Kohnstamm legt een nadruk op literatuuronderwijs, beeldende vorming en lichamelijke opvoeding. In deze vakken hoeft een kind zich niet te verhouden tot één antwoord, doordat ze niet met één maat meten. Daardoor wordt de persoonlijkheid op een unieke manier gevormd. Ze bieden de mogelijkheid om uniciteit uit te drukken, als individuele, unieke reflecties van de persoon zelf.
‘Zeg mij, hoe iemand wil opvoeden en ik zal u zeggen wie hij is’
Wie was Kohnstamm?
Afkomstig uit een liberaal-Joods milieu, studeerde Kohnstamm natuurkunde en filosofie. Gedurende zijn middelbareschooltijd was hij opgeleid met het idee dat de zogenaamde “harde wetenschappen” vooruitgang brachten en dat de realiteit herleid kan worden tot wetmatigheden. Beinvloed door onder meer zijn docenten(!) nam hij afscheid van dit denken. In zijn zoektocht naar een andere levensbeschouwing maakte Kohnstamm kennis met het werk van Immanuel Kant (1724-1804). Hierin waardeerde Kohnstamm de mogelijkheid om over waarden te spreken. Dit maakte de weg vrij voor het erkennen van het belang van de persoon en diens individualiteit.
Na een hoogleraarschap natuurkunde werd Kohnstamm in 1919 hoogleraar pedagogiek te Amsterdam en daarmee een van de eerste hoogleraren pedagogiek in Nederland. Dat Kohnstamm deze verrassende switch maakte, hing samen met de hierboven omschreven ontwikkeling van zijn denken: een zoektocht naar de waarde van de mens en de taak en methode van de wetenschap. De switch was ook gebaseerd op twee andere ontwikkelingen: Kohnstamms bekering tot het christendom en zijn ontdekking van de filosofie van het personalisme. Dit personalisme stempelde zijn pedagogiek en klinkt sterk door in zijn meest bekende werk, Persoonlijkheid in wording (1929). Een publicatie die tot in de jaren zeventig op de kweekscholen bestudeerd werd.
Comenius, Rousseau, Bavinck en Waterink zijn allemaal onderdeel van het curriculum van Driestar hogeschool. Moet Kohnstamm ook in dit rijtje staan? Natuurlijk! En toch twijfel ik ook. Kohnstamm is niet gemakkelijk te begrijpen. Wat biedt Kohnstamm voor nu?
Ik grijp terug op Kohnstamms woorden. Bekend is zijn uitspraak: ‘De paedagogiek zal philosophisch zijn of ze zal niet zijn.’ Hij deed deze uitspraak in zijn inaugurele rede. Door de uitspraak zonder context te bezien, lijkt het erop dat Kohnstamm het belang van onderzoek niet onderschreef. Maar niets is minder waar. Kohnstamm deed zelf ook empirisch onderzoek naar pedagogische vraagstukken. Met deze uitspraak onderstreepte Kohnstamm het belang van de filosofische doordenking van pedagogiek. Dat is iets wat binnen de hedendaagse Nederlandse pedagogiek naar de achtergrond lijkt te zijn verdrongen. En als men niet oplet, lijkt dat niet alleen binnen de academie het geval te zijn. Pedagogiek wordt ofwel empirisch ingevuld, of vervormd tot een soort kunstjes van “wat werkt in je klas”. In beide gevallen gaat het dan niet meer over de filosofische doordenking van het waaruit en waartoe. En dat is gevaarlijk, gezien de nauwe verbinding tussen pedagogiek en levensbeschouwing. Als jij het niet doet (als school, als leraar), gaan anderen het voor je doen. En dat moet je niet willen.
Kohnstamms betoog dat de pedagogiek allereerst filosofisch is, motiveert mij om juist voor die filosofische doordenking te gaan staan en deze te bewaken. Juist omdat het een instituut als Driestar educatief past, want onze pedagogiek is niet neutraal.
Dr. Marloes Hoencamp (docent pedagogiek pabo Driestar hogeschool en docent historische pedagogiek Vrije Universiteit)